Karcinom dojke – šta možemo učiniti za svoje zdravlje?
Dr Milka Bodlović Kladar, Institut za onkologiju Vojvodine, Sremska Kamenica
Svaki treći čovek na našoj planeti će za života verovatno oboleti od neke vrste karcinoma. Najčešća maligna bolest kod žena je karcinom dojke, koji čini oko 25% tumora kod žena, a ujedno je i vodeći uzrok smrtnosti među malignim tumorima u ženskoj populaciji. Karcinom dojke kod muškaraca je redak i predstavlja oko 1% svih slučajeva.
Karcinom je kompleksno oboljenje čiji su uzroci i tačan mehanizam nastanka još uvek nedovoljno poznati. Poznati su samo faktori rizika koji doprinose njegovom nastanku. Prilikom nastanka karcinoma najčešće je prisutno nekoliko faktora rizika koji dovode do oštećenja ćelija u tkivima dojke koje potom menjaju svoja svojstva i ubrzano i nekontrolisano se umnožavaju i uništavaju okolno zdravo tkivo. Dojka se sastoji od žlezdanog i potpornog tkiva. Žlezdano tkivo čine mlečne žlezde i mlečni kanali, a potporno čine masno i vezivno tkivo. Zloćudni tumori dojke najčešće su epitelnog porekla. Mogu nastati iz epitela kanalića (duktalni karcinom) ili epitela režnjeva (lobularni karcinom). Takođe, moguće ih je podeliti na one koji nisu probili bazalnu membranu (neinfiltrativni - in situ) i one koji su probili (infiltrativni).
Značajniji faktori rizika za nastanak karcinoma dojke su:
1) ženski pol – karcinom dojke je 100 puta učestaliji kod žena nego kod muškaraca,
2) godine starosti – rizik se povećava sa godinama života i 95% slučajeva je otkriveno kod žena starijih od 40 godina, a najveći broj slučajeva je u starosnoj grupi od 55 do 65 godina; manje od 5% svih karcinoma dojke otkriveno je kod žena mlađih od 35 godina
3) pozitivna porodična istorija raka dojke ili raka jajnika (majka, bake, sestre, ćerke) povećava više od dva puta rizik za nastanak karcinoma dojke
4) genetski faktor – 5–10 odsto žena sa karcinomom dojke ima nasledni karcinom dojke koji se karakteriše postojanjem mutacija na tzv. BRCA1 i BRCA2 genima. Ove promene se nasleđuju od oca ili majke i nose povećani rizik tokom celog života od nastanka karcinoma dojke (50–85%)i raka jajnika (20–40%)
5) prethodno dijagnostikovan karcinom dojke – četiri puta povećava rizik za nastanak karcinoma u drugoj dojci
6) benigne proliferativne promene dojke – biopsijom i patohistološki potvrđene; rizik je veći ako se promene otkriju u ranijoj životnoj dobi
7) reproduktivni faktori dovode se u vezu sa blagim povećanjem rizika (rana menarha, prva menstruacija pre jedanaeste godine) i menopauza posle 55. godine, nerađanje i kasni prvi porođaj (posle 30. godine)
8) gojaznost – preterana gojaznost i povećanje telesne težine posle menopauze
9) gustina žlezdanog tkiva – povećana gustina žlezdanog tkiva, naročito kod mladih žena
10) jonizujuće zračenje – izloženost jonizujućem zračenju predstavlja povećan rizik za obolevanja od raka dojke nakon dest i više godina i najveći je za ekspozicije nastale tokom puberteta.
U ostale faktore rizika za nastanak karcinoma dojke ubrajaju se:
- višegodišnja upotreba kombinovane hormonske supstitucione terapije koja sadrži estrogene i progesteron kod žena u menopauzi povećava rizik jedan i po put tokom uzimanja lekova, ali pet godina nakon prestanka uzimanja lekova rizik nestaje
- dugotrajan stres
- preterano konzumiranje alkohola
- ishrana bogata životinjskim mastima
- nedovoljna fizička aktivnost.
Faktori koji smanjuju rizik od nastanka raka dojke su dojenje i veći broj trudnoća, kao i fizička aktivnost. Intenzivna fizička aktivnost (preko četiri sata nedeljno) smanjuje rizik za nastanak raka dojke za 30-40%.
Na osnovu današnjih saznanja, rizik obolevanja od raka dojke nije moguće u potpunosti ukloniti niti jednom merom, te sekundarna prevencija ostaje najznačajnija preventivna mera. Sekundarna prevencija obuhvata rano otkrivanje i preventivne preglede (skrining )kod žena bez simptoma.
Rano otkrivanje podrazumeva prepoznavanje ranih znakova i simptoma raka dojke i usmereno je na smanjivanje stadijuma bolest u trenutku postavljanja dijagnoze. Skrining podrazumeva primenu skrining testa u zdravoj populaciji i preliminarno otkrivanje još neprepoznatih slučajeva bolesti. Kao jedina pouzdana metoda skrininga koristi se mamografija, koja predstavlja neinvazivnu dijagnostičku metodu koja pruža uvid u izgled dojki pomoću iks zraka. S druge strane, ultrazvučni pregled dojki se primenjuje u pregledu dojke sa gustim žlezdanim tkivom, gde je mamografija manje osetljiva metoda u otkrivanju tumorskih senki. Ovom metodom se takođe mogu otkriti patološki uvećani limfni čvorovi u pazušnoj i natključnoj jami i vratu, te razlikovati ciste od tzv. solidnih tumora. Magnetna rezonanca je indikovana kada postoje promene u dojkama koje su nejasne nakon primene standardnih dijagnostičkih pregleda. Isto tako može da ukaže na postojanje više tumorskih promena u različitim delovima iste dojke, što utiče na planiranje hirurške intervencije, a koristi se i kao metoda kontrole kod žena kod kojih je rađena poštedna operacija ili kod žena sa rekontruisanim dojkama. Definitivna dijagnoza postavlja se daljim dijagnostičkim postupcima. Skrining mamografija, redovni samopregled i klinički pregled smanjuju stopu smrtnosti od karcinoma dojke za 30%.
Rani znaci karcinoma dojke
Rani znaci karcinoma dojke su: pojedinačni čvrsti čvor u dojci koji ne boli, uvećanje dojke koje vodi u asimetriju dojki (oko 20% žena ima prirodno asimetrične dojke), izmenjen izgled kože dojke (crvena, zadebljala koža koja liči na pomorandžinu koru) i kože pod pazuhom, uočljiviji krvni sudovi na jednoj dojci u odnosu na drugu, uvučena bradavica, promene na bradavici u vidu osipa ili promenjena struktura kože, pojava iscetka iz bradavice, uvećani limfni čvorovi u pazušnoj jami.
Preporučene mere za prevenciju raka dojke
1) Mesečni samopregled dojki koji podrazumeva inspekciju i palpaciju dojki i regionalnih limfnih žlezda počevši od 20. godine:
a) premenopauzalne žene od 7. do 10. dana menstrualnog ciklusa
b) menopauzalne žene uvek istog dana u kalendarskom mesecu.
2) Klinički pregled edukovanog lekara za žene od 20. do 40. godine na svake tri godine, a posle 40. godine svake godine.
3) Bazična (prva) mamografija između 40. i 45. godine, a zatim zavisno od rezultata bazičnog mamograma svake dve godine.
4) U slučaju postojanja povećanog rizika za karcinom dojke planira se individualni režim pregleda prilagođen stepenu rizika.
Literatura:
EUROpean Cancer Incidence and Mortality database, publikacija IARC Vol. VIII
European Society for Medical Oncology (ESMO), Vodič za pacijente
IOV – Registar za rak Vojvodine